Λεύκιος Ζαφειρίου: "Μ' ευλάβεια και με λύπη"

1. Μιλήστε μας για τη συλλογή διηγημάτων "Μ’ Ευλάβεια και με λύπη" που έλαβε το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος/Νουβέλας.

Τα δεκαέξι αφηγήματα του βιβλίου αναφέρονται στη μετέωρη θλίψη της πρόσφατης Ιστορίας στον κυπριακό χώρο – στην Αμμόχωστο και στην Καρπασία, αλλά και στη Λευκωσία, στην Αθήνα, στο Λάουθ, στο Λονδίνο και στο χωριό του Σιέφιλντ. Οι αφηγήσεις για τον Ανδρέα Κάλβο, για όσους εξακολουθούν και μένουν στην Καρπασία, για τους στρατιώτες της ΕΛΔΥΚ στο νησί το 1974 και τους φοιτητές στο επιβατικό Ρέθυμνο καθώς και τον Άγγλο στρατιώτη που σκοτώθηκε στο Αφγανιστάν, συνθέτουν το φάσμα αυτής της μετέωρης θλίψης. Νομίζω ο στίχος του Μπόρχες "Ένα πράγμα μόνο δεν υπάρχει, είναι η λήθη" με τον οποίο τελειώνει το ομότιτλο διήγημα "Μ’ ευλάβεια και με λύπη" εκφράζει και τον καβαφικό τίτλο του βιβλίου και τον θρυμματισμένο κόσμο της Κύπρου στα διηγήματα.

Αντιγράφω ένα απόσπασμα από την κριτική της Έλλης Φιλοκύπρου στο περιοδικό Φρέαρ— είναι καλύτερα να ακούς τη κριτική των άλλων, θετική ή αρνητική:

"… τα κείμενα της συλλογής κινούνται ανάμεσα στην ανυπαρξία, την οποία σηματοδοτεί η λήθη, και στη δυσχέρεια της μνήμης… Η αναδρομή στα περασμένα πληγώνει, όχι μόνο εξαιτίας των όσων συνέβησαν αλλά και επειδή το παρόν είναι εξίσου επώδυνο με το παρελθόν, έχοντας καθοριστεί από εκείνο, αντικατοπτρίζοντάς το, επαναλαμβάνοντάς το με ποικίλους τρόπους… Ανάμεσα σ’ ανθρώπους δίχως πρόσωπο— δικούς και ξένους- που καθόρισαν τη μοίρα του τόπου, τι γυρεύει λοιπόν αυτός που θυμάται; Σε τι αποσκοπεί η μνήμη που επιμένει; Μια μνήμη ιδιωτική, προσωπική— και γι’ αυτό ακριβώς, δυνάμει τουλάχιστον, συλλογική… Η λήθη δεν είναι, λοιπόν, εφικτή: η αφήγηση επιστρέφει, η Ιστορία ξετυλίγει το ίδιο νήμα τώρα και τότε. Όσο κι αν προσπαθεί κανείς να απεμπλακεί από τη μνήμη, ώστε να απαλλαγεί από τον πόνο της δεν το κατορθώνει… Ιστορίες παλίμψηστης ξενιτιάς λοιπόν. Από τον τόπο και τον χρόνο, από τον κοινωνικό περίγυρο που αλλοτριώνεται, από την επίσημη Ιστορία που δεν καταγράφει την ανθρώπινη περιπέτεια. Η απάντηση του Λ. Ζ. σε αυτό που παρατηρεί— "Κι όλα αυτά τα χρόνια ένας αόρατος μηχανισμός καταστρέφει ακόρεστα ό,τι θύμιζε τον κόσμο της Κύπρου"— είναι η μνήμη… Οι όροι υπό τους οποίους μας δόθηκε αυτός ο τόπος είναι για τον συγγραφέα η μνήμη, η ψηλάφηση του τραύματος".

Ο κόσμος της Κύπρου— αυτό που είναι εντέλει η πατρίδα— συνυπάρχει στα διηγήματα και ως παρουσία και ως απουσία. Ίσως στις μέρες μας αυτός ο κόσμος να μην είναι προσιτός στον δικό μας ορίζοντα μέσα στην ανερμάτιστη καθημερινότητα που ζούμε. Σε μια εποχή γενικευμένης σχεδόν ιστορικής αμνησίας, τις τελευταίες δεκαετίες προβάλλαμε το περιλάλητο οικονομικό θαύμα, τον αριβισμό που μας χαρακτηρίζει ως κοινωνία, τους τίτλους και τα αξιώματα.

2. Ο τίτλος είναι παρμένος από το ποίημα του Κ.Π. Καβάφη «Η κηδεία του Σαρπηδόνος»; Πώς σας άγγιξε αυτό το κείμενο και πώς σχετίζεται με το έργο σας;

Ο τίτλος του βιβλίου είναι από το ποίημα του Καβάφη και συγκεκριμένα το δεύτερο ημιστίχιο: "Του ήρωος τον νεκρό μ’ ευλάβεια και με λύπη /Σηκώνει ο Φοίβος και τον πάει στον ποταμό". Ο Καβάφης "αναπλάθει" ποιητικά από της ραψωδία Π της Ιλιάδας του Ομήρου τη σκηνή της κηδείας του Σαρπηδόνα στη Λυκία (τον σκότωσε ο Πάτροκλος) με τη φροντίδα του Απόλλωνα. Νομίζω τα λόγια του Ντίνου Χριστιανόπουλου για την ποίηση του Καβάφη, εδώ και τριάντα χρόνια, απαντούν στην ερώτηση σας: "…μπόρεσε να δει στοχαστικά τη μοίρα του ανθρώπου και την ιστορία∙ μετέδωσε ένα μήνυμα αξιοπρέπειας…". Το ημιστίχιο από το καβαφικό ποίημα— και δεν είναι αυθαίρετη η επιλογή— συστεγάζει τα δεκαέξι κείμενα τα οποία αναφέρονται κυρίως σε τραγικές στιγμές της ιστορίας της Κύπρου.

3. Έχοντας υπόψη την πείρα σας στα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας ως κριτή και βραβευθέντα, υπάρχει κάτι που θα θέλατε να αλλάξει στο θεσμό; Υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης;

Τα βραβεία πρέπει να δίνονται σε νεότερους λογοτέχνες, αν κάτι σημαίνουν και αν συμβάλλουν στην προώθηση της λογοτεχνίας. Αν υπήρχε πρόνοια να μην βραβεύονται συγγραφείς οι οποίοι έχουν βραβευτεί προηγουμένως, θα ήταν ίσως μια λύση. Από την άλλη τα μέλη της επιτροπής, επιλέγουν το βιβλίο το οποίο, συνήθως κατά πλειοψηφία, θεωρούν το καλύτερο. Παλαιότερα υπήρξαν περιπτώσεις βράβευσης βιβλίων τα οποία δεν πληρούσαν τους όρους στην κατηγορία στην οποία βραβεύτηκαν ή υπήρξε παρέμβαση του υπουργού. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του ποιητή Παντελή Μηχανικού, παρενέβη ο υπουργός και ο ποιητής τελικά δεν βραβεύτηκε. Φυσικά σήμερα δεν συμβαίνουν αυτές οι λοξοδρομήσεις ή παρεμβάσεις.

4.Πώς βλέπετε τη λογοτεχνική ζωή στην Κύπρο; Υπάρχει μια αξιόλογη γενιά νέων συγγραφέων και ποιητών;

Τα τελευταία χρόνια δεν παρακολουθούσα τη λογοτεχνική κίνηση, εκτός από την περασμένη χρονιά. Διάβασα κάποια βιβλία, κυρίως ποίηση και λιγότερο πεζογραφία.

Όταν λέμε γενιά νέων τι ακριβώς εννοούμε; Αν πάρουμε για παράδειγμα την Ανθολογία Σύγχρονης Κυπριακής Ποίησης του Βάκη Λοιζίδη, λίγες ποιήτριες και λίγοι ποιητές δεν έχουν συμπληρώσει τα σαράντα. Και οι περισσότεροι έχουν εκδώσει βιβλίο πριν από το 2000. Στην εισαγωγή του ο Αλέξης Ζήρας κάνει καίριες παρατηρήσεις για το στίγμα αυτών των ποιητών και αναφέρει τη διευρυμένη ποιητική παιδεία τους, πέρα από την αντίστοιχη παιδεία όσων είχαν εμφανιστεί στη δεκαετία του 1960 και αργότερα. Αυτή η διαφοροποίηση παρατηρείται και στους πεζογράφους. Από τις νεότερες ποιητικές φωνές που δεν έχουν συμπληρώσει τα τριάντα πέντε χρόνια ξεχωρίζει η Ευτυχία Παναγιώτου και με το πρόσφατο βιβλίο της "Χορευτές". Και η λίγο μεγαλύτερη Ελένη Κεφάλα.

5. Τι μήνυμα θα στέλνατε στη νέα γενιά Κυπρίων συγγραφέων;

Δεν είμαι αρμόδιος για να στέλνω μηνύματα. Αρκετοί από τους νεότερους λογοτέχνες και λογοτεχνική παιδεία έχουν και χρησιμοποιούν ένα διαφορετικό λογοτεχνικό – γλωσσικό κώδικα, σε μεγάλο βαθμό, από τους λογοτέχνες που εμφανίστηκαν πριν από το 1990 και διαλέγονται με έναν ευρύτερο λογοτεχνικό ορίζοντα της Ευρώπης και όχι μόνο. Μπορεί να μην κυριαρχεί θεματικά το τραγικό βίωμα της κατοχής στο έργο τους, καταθέτουν πάντως μια στοχαστική και αυθεντική λογοτεχνία στις καλύτερες περιπτώσεις και βρίσκονται σε δημιουργική ακμή.

6. Όσον αφορά στην ενασχόλησή σας με το έργο του ποιητή Ανδρέα Κάλβου, θα συνεχίσετε τις έρευνες; Υπάρχει πεδίο περαιτέρω διερεύνησης;

Για το έργο του Κάλβου έχουν ασχοληθεί και ασχολούνται σημαντικοί μελετητές. Αν εξαιρέσουμε τον εντοπισμό το 2003, με τη βοήθεια ενός μαθητή τότε, της λανθάνουσας ωδής Ελπίς πατρίδος στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης και κάποιων άγνωστων δημοσιευμάτων τον 19ο αιώνα για τον ποιητή, κυρίως στην Αγγλία και στη Γερμανία, το ενδιαφέρον μου περιορίζεται στα βιογραφικά του Κάλβου. Έχουν εντοπιστεί αρκετά νέα στοιχεία για την πρώτη σύζυγό του, τη μαθήτριά του Sousan F. Ridout κ. ά. Τελευταία συνεργάζομαι με τον Σπύρο Ν. Παππά και σ’ αυτόν οφείλονται τα νέα στοιχεία για την εγκατάσταση του ζεύγους Κάλβου στο Λάουθ και τη λειτουργία του σχολείου – οικοτροφείου της δεύτερης συζύγου του την άνοιξη του 1866, εγκαταλείποντας το σχολείο στο Λονδίνο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί μεταξύ άλλων ένα νομικό έγγραφο του 1862 για οικονομικές διαφορές, λήμμα για τον Κάλβο σε βιογραφικό λεξικό του 1828, μεταφράσεις Ωδών στα φλαμανδικά το 1826, ένα λεξιλόγιο τα ελληνικής γλώσσας του 1822.

7.Τι σχεδιάζετε για το μέλλον; Υπάρχει κάποιο λογοτεχνικό ή φιλολογικό έργο στα σκαριά;

Είναι σχεδόν έτοιμο το βιβλίο με τα νέα στοιχεία για τον Κάλβο και θα κυκλοφορήσει τον επόμενο χρόνο. Σε επίμετρο θα διορθωθούν και τα λάθη που υπάρχουν στο βιβλίο μου "Ο βίος και του έργο του Ανδρέα Κάλβου". Ένα παράδειγμα: η πρόσφατη έρευνα με τον Σπύρο Ν. Παππά, σε βιβλία νοσοκομείων στο Λονδίνο (με τις εγγραφές γεννήσεων και θανάτων) δεν επιβεβαιώνει την εκδοχή για μία κόρη από τον πρώτο γάμο η οποία πέθανε. Ίσως και να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, από τη στιγμή που δεν υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία που να το επιβεβαιώνουν ή να το διαψεύδουν. Η έκδοση της Αλληλογραφίας του Κάλβου, πολύ σύντομα, από το Μουσείο Μπενάκη θα συμβάλει στη γνώση μας για τον ποιητή. Μετά το βιβλίο για τον Κάλβο, ίσως μπορέσω να επεξεργαστώ το "Ημερολόγιο Ριζοκαρπάσου (2004 -2006)".