Ταμασσός και Αμφίπολη: Το αίνιγμα της κυπριακής σφίγγας

Ιστορική Αναδρομή
Η σφίγγα συχνά αποτελεί σύμβολο θεϊκής δύναμης ή ακόμα και ενσάρκωση θεότητας, η οποία έχει τόσο ευεργετικές όσο και καταστροφικές δυνάμεις, όπως η φύση. Είναι πλάσμα στο οποίο συντίθενται τα στοιχεία της γης και του αέρα, του ανθρώπινου και του θείου. Η δύναμη της φύσης εμπερικλείεται σε ένα ον, το οποίο ο άνθρωπος δείχνει συχνά στην τέχνη του σε μια προσπάθεια εξευμενισμού.
Έχει την καταγωγή της στην αρχαία Αίγυπτο, όπου το ον αντιπροσώπευε το βασιλιά και τη δύναμή του στη γη. Η πιο διάσημη σφίγγα, αναμφισβήτητα, είναι αυτή της Γκίζας, που ίσως αναπαριστά το βασιλιά Χεφρήνο. Όπως εξήγησε ο δρ. Παπασάββας, η αιγυπτιακή σφίγγα αποτελεί σύμβολο βασιλικής εξουσίας από τις αρχές της τρίτης χιλιετίας π.Χ. Η δύναμη της σφίγγας μετατίθεται στον Αιγύπτιο βασιλιά, ο οποίος γίνεται κοινωνός της μεταφυσικής της υπόστασης.

Η αινιγματική σφίγγα της Γκίζας

Μεσοποταμία και συροπαλαιστινιακή ακτή
Στην περιοχή αυτή η σφίγγα απαντάται συχνά στην τέχνη, κυρίως πάνω σε πολύτιμα αντικείμενα, από χρυσό, ελεφαντόδοντο, κ.ά. Είναι και στις περιοχές αυτές συνυφασμένη με την εξουσία και τη βασιλεία. Βρίσκεται σε παραστάσεις με θεούς και θνητούς: Στις πρώτες τονίζει τη σημασία της θεότητας, ενώ στις δεύτερες μοιράζεται το κύρος της με τους εικονιζομένους, που συχνά παριστάνονται ένθρονοι.

Ελληνικός χώρος
Από τη δεύτερη χιλιετία π.Χ., η σφίγγα απαντάται σε απεικονίσεις και στο Αιγαίο, καταρχήν στη μινωική Κρήτη, και στη συνέχεια στα μυκηναϊκά βασίλεια. Σχετίζεται με την άρχουσα τάξη και κοσμεί αντικείμενα από πολύτιμα υλικά. Από τον 11ο αι. π.Χ. και εξής η σφίγγα εξαφανίζεται από την τέχνη του ελληνικού χώρου για να επανεμφανισθεί κατά τη λεγόμενη «ανατολίζουσα περίοδο» της τέχνης, τον 8ο και κυρίως από τον 7ο αι. π.Χ., κατά την διάρκεια ενός νέου κύματος ανατολικών επιδράσεων στην ελληνική τέχνη. Από την περίοδο αυτή εμφανίζονται σφίγγες σε μεγάλο αριθμό επάνω σε αγγεία, μεμονωμένες ή κατά ζεύγη, συχνά δίπλα στα λεγόμενα «δέντρα της ζωής», που συμβολίζουν τη γονιμότητα της γης, είτε σε πιο σύνθετες παραστάσεις με ανθρώπινες και θεϊκές μορφές. Τον 5ο αι. π.Χ. γίνεται δημοφιλής και η απεικόνιση του μύθου της σφίγγας με τον Οιδίποδα. Κατά την αρχαϊκή περίοδο γίνονται κοινό θέμα στην γλυπτική, όπου επιτελούν μια ιδιαίτερη λειτουργία.

Eπιτύμβια στήλη με σφίγγες στην κορυφή, 5ος αι. π.Χ., Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Λειτουργία της σφίγγας
Οι σφίγγες τόσο στον ελληνικό όσο και στον κυπριακό χώρο δεν αποτελούν απλώς διακοσμητικά στοιχεία, υπογράμμισε ο δρ. Παπασάββας. Οι σφίγγες στα αγγεία σχετίζονται με τους μύθους και πάντοτε έχουν κάποια σημασία ως σύμβολα των θεών και της θεϊκής επέμβασης στη ζωή των ανθρώπων. Οι σφίγγες ως έργα της πλαστικής τέχνης βρίσκονται κυρίως στα ιερά ως αναθήματα (αφιερώματα στους θεούς), ή στα νεκροταφεία ως σήματα (μνημεία που έστεκαν πάνω από τους τάφους, σημαίνοντας τους). Οι σφίγγες και στα δύο περιβάλλοντα λειτουργούν ως φύλακες και έχουν αποτροπαϊκή σημασία, απομακρύνουν δηλαδή το κακό και σηματοδοτούν ένα χώρο πέρα από τα ανθρώπινα, που βρίσκεται υπό την προστασία των θεών.

Αγγείο του 8ου αι. π.Χ., Κυπριακό Μουσείο

Κύπρος
Στην κυπριακή τέχνη οι σφίγγες εμφανίζονται από τον 14ο αι. π.Χ. ως εισηγμένο μοτίβο, τόσο από την Ανατολή όσο και από τη Δύση, δηλαδή το Αιγαίο, είπε ο δρ. Παπασάββας.
Οι Κύπριοι καλλιτέχνες δέχονταν επιρροές από όλους τους γειτονικούς λαούς, επιλέγοντας συγκεκριμένα στοιχεία από τον κάθε ένα, καταλήγοντας στη δημιουργία ενός ιδιαίτερου δικού τους χαρακτήρα στην τέχνη, εξήγησε.
Η σφίγγα είναι αγαπητό θέμα και στην Κύπρο, τόσο στη μικροτεχνία (π.χ. στη χρυσοτεχνία ή σε σφραγιδοκυλίνδρους), αλλά και στην κεραμική. Συνήθως συνοδεύουν ιδιαίτερες μορφές, όπως για παράδειγμα, μορφές καθισμένες σε θρόνο ή γυμνές γυναίκες, μια ακόμα υπόμνηση της σχέσης τους με γυναικείες θεότητες και με τη γονιμότητα.
Στην κεραμική εμφανίζεται τον 8ο αι. π.Χ. η παράσταση δύο σφιγγών να πλαισιώνουν το «δέντρο της ζωής». Οι σφίγγες εδώ λειτουργούν ως φύλακες του δέντρου, συμβόλου γονιμότητας. Η παράσταση γενικώς αποτελεί σύμβολο της παρουσίας των θεών στον αέναο κύκλο της ζωής.

Οι Σφίγγες της Ταμασσού, Κυπριακό Μουσείο

Το πιο εντυπωσιακό μνημείο με σφίγγες από την Κύπρο είναι οι δύο ταφικές σφίγγες από το βασίλειο της Ταμασσού. Χρονολογούνται στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. και βρέθηκαν σε ένα αρχαϊκό νεκροταφείο με υπόγειους κτιστούς τάφους, μαζί με τέσσερα λιοντάρια. Τα λιοντάρια είχαν επίσης συμβολικό ρόλο όπως τα μυθικά πλάσματα, καθώς συμβόλιζαν τη δύναμη, την επιβολή και τη νίκη.
Τα ευρήματα δεν βρίσκονταν στην αρχική τους θέση, είχαν μάλλον μετακινηθεί από την αρχαιότητα, εξήγησε ο δρ. Παπασάββας.
Οι συγκεκριμένες σφίγγες συγκεράζουν στοιχεία της αιγυπτιακής και της ελληνικής τέχνης. Για παράδειγμα, όπως επεσήμανε ο δρ. Παπασάββας, το κάλυμμα του κεφαλιού τους είναι αιγυπτιακό ενώ η απόδοση του σώματος είναι ελληνικής τεχνοτροπίας.
Τα αγάλματα δεν μπορούν να συνδεθούν με βεβαιότητα με κάποιον από τους ανασκαμμένους τάφους της Ταμασσού, όπως και κανείς από τους τάφους αυτούς δεν μπορεί να αποδοθεί σε κάποιο από τους βασιλείς της Ταμασσού, σημείωσε ο δρ. Παπασάββας. Πάντως η παρουσία τους στο νεκροταφείο συνδέεται οπωσδήποτε με τον αποτροπαϊκό χαρακτήρα τους και την λειτουργία τους ως φύλακες. Ο αρχαιολογικός χώρος είναι επισκέψιμος, ενώ τα αγάλματα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο στη Λευκωσία.

Οι σφίγγες και οι λέοντες της Ταμασσού, Κυπριακό Μουσείο

Ταμασσός και Αμφίπολη
Τόσο στην Κύπρο όσο και στην Αμφίπολη απαντώνται σφίγγες και λιοντάρια ως φύλακες ταφικού μνημείου. Αυτό οφείλεται στο ότι ανήκουν στην ίδια παράδοση, είπε ο δρ. Παπασάββας, ωστόσο επ’ ουδενί λόγω δεν θεωρούνται ταυτόσημες ή ίδιες. Εν πρώτοις, ανήκουν σε δύο διαφορετικές περιόδους χρονολογικά, τις οποίες χωρίζει διάστημα άνω των 200 χρόνων.
Δευτερευόντως, οι ελληνιστικές σφίγγες της Αμφίπολης έχουν διαφορετική στάση από τις αρχαϊκές της Ταμασσού. Οι σφίγγες στην Αμφίπολη είναι έτοιμες να πετάξουν, καθισμένες στα πίσω πόδια με τα φτερά ανοιγμένα. Αντίθετα, οι σφίγγες της Ταμασσού κάθονται αναπαυτικά, με το ένα πόδι πάνω στο άλλο, χωρίς την ένταση των μακεδονικών.

 Οι σφίγγες της Αμφίπολης